معرفی شهرستان ورزقان و خاروانا -قسمت سوم

شهرستان ورزقان یکی از شهرستان‌های نوزده‌گانه‌ي استان آذربایجان‌شرقی است. این شهرستان از شرق به شهرستان‌هاي اهر و هريس، از غرب به شهرستان‌های مرند و شبستر، از شمال به شهرستان‌های کلیبر و جلفا و از جنوب به شهرستان تبریز محدود شده‌ است.

فاصله مركز شهرستان ورزقان تا تبريز (مركز استان) ۷۵ كيلومتر، تا اهر 45 كيلومتر تا شهر خاروانا 62 كيلومتر و تا كناره هاي رودخانه ي ارس 88 كيلومتر مي باشد.

این شهرستان سابقاً از بخش‌های شهرستان اهر و یکی از پهناورترین بخش های آذربایجان شرقی بود كه در دهه ي 60و در تقسیمات جدید کشوری تجزیه و تعداد روستاهای بخش از 300 روستای تابعه به حدود 110روستا کاهش یافت.

در تقسيمات مذكور، بخشی از منطقه ي دیزمار (دیزمار غربی) به مرکزیت سیه رود از ورزقان جدا و به جلفا ملحق شد. دهستان خواجه به بخش ارتقا يافته و به همراه دهستان مواضع خان به هریس پيوست.

همچنين روستاهاي آناخاتون، اسپيران، باباباغي، گلوجه و ... نيز جزو شهرستان ورزقان بودند كه از اين شهرستان منفك و به شهرستان تبريز الحاق شده اند.

شهرستان ورزقان داراي دو بخش مركزي و خاروانا مي باشد. بخش مركزي شهرستان داراي چهار دهستان به نام-هاي اوزومدل شمالي، اوزومدل جنوبي، سينا و بکرآباد و بخش خاروانا نيز داراي سه دهستان ديزمار مرکزي، جوشين و ارزيل مي باشد.

مرکز شهرستان ورزقان، شهر ورزقان مي باشد و جمعیت آن براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ حدود ۴۸۱۱۲ برآورد شده‌ است که ۴۰۸۸ نفر از آن یعنی 5/8 درصد در مرکز شهرستان ساکن اند.

متن کامل معرفی شهرستان را در ادامه مطلب مطالعه نمایید ...

شهرستان ورزقان یکی از شهرستان‌های نوزده‌گانه‌ي استان آذربایجان‌شرقی است. این شهرستان از شرق به شهرستان‌هاي اهر و هريس، از غرب به شهرستان‌های مرند و شبستر، از شمال به شهرستان‌های کلیبر و جلفا و از جنوب به شهرستان تبریز محدود شده‌ است.

فاصله مركز شهرستان ورزقان تا تبريز (مركز استان) ۷۵ كيلومتر، تا اهر 45 كيلومتر تا شهر خاروانا 62 كيلومتر و تا كناره هاي رودخانه ي ارس 88 كيلومتر مي باشد.

آب و هواي ورزقان در تابستان معتدل تا گرم و در زمستان سرد و يخبندان و پربرف است. به عبارت ساده تر، به طور کلي ورزقان منطقه اي کوهستاني است و اطراف آن را کوه هاي آق داغ، مشکعنبر، کامتال، جوشون، جله داغ، ايري داغ، کيامکي، خاروانا و پيرسقا فرا گرفته اند. همين امر سبب شده تا كشاورزي و دامداري در اين شهرستان رونق بيشتري داشته باشد، بگونه اي كه همه ساله ورزقان در فصل تابستان شاهد حضور دام هاي عشاير قره داغ است. شهرستان ورزقان در توليد عدس مقام اول استاني و در توليد عسل مقام سوم را به خود اختصاص داده است.

باغداري ديگر منبع درآمد اهالي اين شهرستان است كه در برخي روستاهاي اين شهرستان رونق دارد. سيب، گلابي، گيلاس، گردو و زردآلو از مهمترين ميوه هاي توليدي اين شهرستان محسوب مي شوند. در سال هاي اخير كاشت درخت صنوبر و پرورش ماهي هاي سرد آبي نيز در شهرستان ورزقان رونق يافته است بطوري كه هم اكنون چندين واحد پرورش ماهي در اين شهرستان فعاليت دارند.

واقع شدن بخش اعظم جنگل هاي ارسباران در ورزقان سبب شده تا اين شهرستان يكي از مناطق جذاب براي گردشگران تبديل شود.

معادن شهرستان ورزقان

شهرستان ورزقان از حيث معادن بسيار غني است. اين شهرستان با قرار گرفتن بر روی کمربند آلپ ـ هیمالیا دارای اندیس‌های متعدد مس و عناصر فلزی دیگر نظیر سرب، روی و آهن می‌باشد. کمربند یاد شده از کوه‌های آلپ در اروپای‌غربی شروع شده و پس از عبور از کشورهای اروپای‌شرقی از ناحیة مرزی جلفا وارد ایران می‌شود و در نهایت با عبور از کشورهای پاکستان و هندوستان به کوه‌های هیمالیا ختم می‌گردد. در ناحیه ي ورزقان بر روی این کمربند بیش از30 اندیس معدنی مس شناسایی شده است.

کانسار مس سونگون كه در شمال ورزقان قرار گرفته است، بزرگترین اندیس مس در شمال‌غرب ایران است. این کانسار یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن دنیا مانند بینگهام در آمریکا، چوکی کوماتا در شیلی است.

تاكنون 26 پروانه اكتشاف معادن فلزات پايه با اولويت مس در استان به ثبت رسيده است كه بيشتر آنها در شهرستان هاي ورزقان، اهر، كليبر و هريس واقع شده اند.

همچنين در مناطقي از شهرستان ورزقان معادن فلزات پايه با اولويت طلا كشف شده اند كه مهمترين آنها معادن شرف آباد و هيزجان، آتش‌خسرو، استرگان، اندريان و ميوه‌رود مي‌باشند.

مولبیدن به طور عمده در کانسار مس پورفیری سونگون به همراه مس مشاهده می‌شود ولی به همراه مس و به صورت محصول فرعی در کانسارها و اندیس‌هاي زندآباد و چشمقان نیز دیده شده ‌است.

مس سونگون

فاصله این معدن از تبریز ۱۳۰ کیلومتر و از ورزقان ۲۵ کیلومتر بوده و در مجاورت روستای سونگون واقع است.

معدن مس سونگون در یک منطقه کوهستانی با متوسط ارتفاع ۲۰۰۰ متر بالای سطح دریا واقع شده است. روستا و توده نفوذی سونگون، بر روی رشته کوه های قره داغ و ارسباران قرار گرفته‌اند. این رشته کوه‌ها با ۸۰ کیلومتر عرض بخشی از کمربند آندزیتی آلپ ـ هیمالیا می باشند. بلندترین و مرتفع ترین نقطه ي آن ۲۴۶۰ متر و پست ترین نقطه ي آن نيز ۱۷۰۰ متر می باشد. بدین ترتیب اختلاف ارتفاع در محدوده معدن حدود ۷۵۰ متر می باشد که سبب ایجاد توپوگرافی شدید و دامنه های پرشیب شده‌ است.

کانی سازی اصلی کانسار شامل کانی‌های مس و مولیبدن است. ذخیره احتمالی حدود ۴۷۰ میلیون تن و ذخیره ممکن حدود ۶۰۰ میلیون تن برای کانسار است که در مجموع کل ذخایر قطعی، احتمالی و ممکن در محدوده کانسار سونگون حدود 7/1 میلیارد تن سنگ مس با عیار 62 گرم بر تن است و بدین صورت معدن مس سونگون دارای ذخیره احتمالی و قطعی بالایی نسبت به معدن مس سرچشمه کرمان است. مجتمع مس سونگون به تنهايي ۳ درصد ذخاير مس جهان را در اختيار دارد.

هرچند مجتمع مس سونگون از سال ها پيش فعاليت خود را آغاز كرده است اما تاكنون تنها محصول توليدي مجتمع كنسانتره مس بوده كه آن هم به دليل نبود كارخانجات ذوب به سمت كرمان بارگيري مي شود. در راستاي عمليات اجرايي طرح توسعه مجتمع معدن مس سونگون شهرستان ورزقان از دو سال پيش آغاز شده است كه در آن ايجاد و راه اندازي چهار واحد جديد تغليظ، ذوب، اسيد سولفوريك و پالايش مجتمع مس سونگون پيش بيني شده است.

براي ساخت و توسعه مجتمع مس سونگون از سال ۷۸ تاكنون بيش از ۵ هزار ميليارد ريال هزينه شده است. علاوه بر آن براي اجراي عمليات اجرايي چهار واحد جديد اين مجتمع نيز بيش از ۷۰۰ ميليارد ريال از محل منابع سازمان توسعه و نوسازي معادن مس ايران سرمايه گذاري خواهد شد.

طراحي اوليه اين معدن براساس استخراج ۷ ميليون تن در ۶ سال نخست و ۱۴ ميليون تن در سال هاي بعدي انجام گرفته است.

كارشناسان صنايع و معادن آذربايجان شرقي، ميزان اشتغال مستقيم در اين پروژه را ۲هزار و ۵۰۰ نفر تخمين مي-زنند، اما به گفته آنان، ايجاد صنايع پايين دستي صنعت مس در اين منطقه بيش از ۲۵ هزار زمينه شغلي جديد ايجاد مي كند.

معدن طلاي اندريان

معدن طلای اندریان از جمله طرح های بزرگ اکتشافی منطقه می باشد. ذخيره ي اين معدن كه بزرگترين معدن طلاي استان آذربايجان شرقي به حساب مي آيد 250هزار تن برآورد شده است. عيار متوسط طلاي اين معدن نيز 7/2 درصد در هر تن است.

این طرح با مشارکت سرمایه گذار خارجی از کشور گرجستان در حال اجراست. به گفته ي مسئولین پروژه (شرکت زرین داغ استرگان)، این طرح اکتشافی با هزینه اي بالغ بر 8 میلیون یورو در منطقه ای به وسعت 150 کیلومتر مربع و با حفاری نزدیک به 9000 متر با بهره گیری از تکنولوژی روز در حال پیگیری است. در ضمن تا بحال 30000 نوع نمونه صحرایی برداشت شده که 15000 نمونه آن مورد ارزیابی و آنالیز قرار گرفته است.

همچنين طراحي ايجاد کارخانه توليد طلا از سنگ معدن طلاي مذکور با مشارکت بخش خصوصي جهت توليد سالانه 9/325 کيلو طلا در مجاورت معدن آماده اجرا شده است.

مناطق گردشگری

شهرستان ورزقان با 2368 كيلومتر مربع وسعت، به دليل قرار گرفتن در منطقه ي زيباي قره داغ، داراي مناظر بديع و بكر طبيعي است كه ويژگي‌هاي خاصي به طبيعت ورزقان بخشيده است. روستاي گل‌آخور با آبشاري زيبا،‌ منطقه چيچكلي،‌ دره زيباي سونگون و ييلاقات پيرسقا، مشكعنبر و خاروانا، روستاهاي زيبايي چون كرينگان و آستمال، يخچال فصلي زير صخره اي كرويق، منطقه ي زيباي هفت چشمه و رودخانه هاي فصلي و دايمي از جمله جاذبه‌هاي طبيعي بكر و بي‌بديل آن است. علاوه بر جاذبه‌هاي طبيعي آثار ارزشمند تاريخي نظير مسجد تاريخي خاروانا، امامزاده كبودگنبد، قلعه هاي آغجا قلعه و جوشين، خانه امير ارشد، كتيبه ي سه هزار ساله ي سقندل، و صنايع دستي بي‌همتايي چون جوراب بافي و گليم‌بافي، اين شهرستان را به يكي از قطب‌هاي گردشگري تبدیل کرده است.

منطقه چیچکلی

منطقه زیبای چیچکلی در ۳۵ کیلومتری شمال غرب ورزقان قرار گرفته ‌است. در این منطقه کوه‌ها پوشیده از گل و درخت و چمن است و عشاير قره داغ در فصل تابستان از آن به عنوان مراتع ييلاقي بهره مي گيرند.

مسجد جامع خاروانا

این مسجد در مرکز بخش خاروانا در ۶۰ کیلومتری شهر ورزقان واقع شده ‌است. قدمت این مسجد به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری می‌رسد و گويا دختر بايندرخان حاكم قره داغ كه در روستاي دوزال ساكن بوده ساخته است.

خانه امير ارشد

خانه ي امير ارشد كه در 12 کیلومتری غرب ورزقان در روستاي اوخارا واقع شده است. این ساختمان سنگی كه به «داش عمارت» مشهور است از بناهای زیبا و منحصر به فرد شهرستان ورزقان است.

خانه امير ارشد با بهره گیری از شیوه ي معماری تاریخی منطقه و سبک ویژه ي ابنیه قاجاری طراحی و ساخته شده است تا نمایانگر تفکرات و باور ها و نحوه زندگی مردم منطقه باشد.

بنای داش ساختمان كه در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری توسط مهندس کرسنسکی مهندس و معمار خوش نام روس ساخته شده است طی سال های گذشته توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد مرمت قرار گرفته است تا این یادگار تاریخی که بخشی از شناسنامه هویتی مردم منطقه را به وجود آورده، از دستبرد زمان و آسیب های طبیعی در امان بماند.

ساختمان این خانه در دو طبقه است که سقف طبقه همکف آجري با طاق هاي آهنگ متقاطع و سقف طبقه اول چوبي است، ساختمان داراي دو بال در جانبين شمالي و جنوبي و ايواني در سمت غربي است و بدنه ساختمان سنگي مي-باشد. وسعت آن 1100 متر مربع است.

اين عمارت، در آذرماه سال 1378 با شماره 2522 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

كتيبه ي سقندل

روستاي سقندل در 5 كيلومتري شهرستان ورزقان و در مسير جاده ورزقان ـ اهر واقع شده است و كتيبه ي ميخي اورارتوئي در 3 كيلومتري اين روستا و بر دامنه كوه زاغي بر سينه سنگي يكپارچه و مرتفع منقوش است.

سمت جنوبي سنگ مزبور كه به شكل هرم ناقص است، را به صورت مستطيلي به طول 116 سانتيمتر و عرض 57سانتيمتر صاف و صيقلي نموده و فرمان سر دوري پسر آرگيشتي پادشاه اورارتوئي را در ده سطر به خط ميخي بر آن نقش كرده اند. متن ترجمه فرمان مزبور عبارتست از:

1. عرابه جنگي خالدي به راه افتاد.

2. آن به كاديااوني پادشاه پولوآدي حمله كرد.

3. پولو آدي ناحيه اي كوهستاني است. بياري خالدي توانا.

4. در عرابه جنگي نيرومند خالدي اين لشكركشي {توسط}

5. سر دوري پسر ارگيشتي صورت گرفت.

6. سر دوري گويد: من بيست و يك قلعه را گرفتم.

7. من در يك روز چهل و پنج شهر را تصرف كردم. ليپ لي اوني.

8. شهر پادشاه و شهر مستحكم را در جنگ گرفتم.

9. سر دوري پادشاه مقتدر، شاه بزرگ.

10. شاه كشورها، شاه مملكت بيا اي ني و فرمانرواي شهر توشپاست.

اين كتيبه به شماره 795 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.

آبشار گل آخور

اين آبشار كه در روستاي گل آخور از توابع دهستان ارزيل بخش خاروانا واقع شده است يكي از دل‌انگيزترين مناطق طبيعي استان مي‌باشد. آب اين آبشارِ بسيار خنك از دو چشمه‌ي خروشان سرچشمه گرفته و پس از عبور از داخل روستا در آخر به يك آبشار زيبا تبديل مي‌شود.

ارتفاع آبشار حدود ۱2 متر مي‌باشد. ادامه آبشار پس از عبور از دره زيبا، سرسبز و پر درخت و گذر از روستاي ارزيل با رود طرزم در هم مي آميزد و رود بزرگي را تشكيل مي دهد و آنگاه به سمت روستاي حاجيلار و كبودگنبد سرازير مي‌شود.

قلعه تاریخی جوشین

قلعه تاریخی جوشین یا جوشون در 26 كیلومتری غرب ورزقان بسوی جلفا و در 6 كیلومتری روستای جوشین واقع شده و راه آن بسیار سخت و كوهستانی است.

قلعه بر فراز كوهی است كه سه طرف آنرا شیب‌های دیوار مانند احاطه كرده است و تنها راه ارتباطی آن یك گذر كوهستانی تنگ است كه فقط یك یا دو نفر می‌توانند به زحمت از آن بالا روند، به این علت، نگاهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممكن بوده است.

قلعه ي جوشون دارای استخرهای متعدد که در دل سنگ های خارا کنده شده است، می باشد. از استخرهای معروف آن خدیجه گؤلی را می توان نام برد که در کنار امامزاده جوشون واقع شده است. می گویند وقتی آتش در این قلعه مشتعل می شد از قلاع بابک، آغجاقلعه و قیزقلعه سی واقع در جمهوری آذربایجان دیده می شده است. نیروهای رزمی با این وسیله به همدیگر علامت جنگ یا صلح می دادند. این قلعه نیز به احتمال زیاد به زمان مادها برمی گردد.

قلعه ي جوشون در حمله ي اعراب به ایران یكی از مراكز مقاومت بود. سفال‌هایی كه در محوطه‌ي قلعه پیدا شده مربوط به هزاره اول قبل از اسلام و قرون اولیه اسلام تا قرن ششم هجری قمری است.

امامزاده سيدخليل جوشون

زيارتگاه امامزاده سيد ابراهيم خليل در 35 کيلومترى راه ورزقان به خاروانا و در روى تپه‌اى در زير قلعه‌ي جوشون قرار دارد. اين زيارتگاه از راه انشعابى به مناطق سر سبز و زيباى چيچکلى 10 کيلومترى فاصله دارد.

امامزاده سيد ابراهيم خليل فاقد سنگ نبشته بر روى مزار شريف بوده و نسب‌نامه‌اى مشاهده نشده است ولى اهالى منطقه اعتقاد راسخ و محکمى به اين امامزاده دارند و ايشان را از نوادگان حضرت امام موسى بن جعفر (ع) مي‌دانند. در طول سال علاوه بر زائرين اين مکان مقدس، هزاران نفر از گردشگران منطقه و کوهنوردان از امامزاده بهره مي‌برند.

همچنين با توجه به قرار گرفتن آن در بين راه شهر ورزقان به شهر خاروانا و روستاهاى منطقه، از اين محل به عنوان نمازخانه‌ي بين راهى و استراحت‌گاه استفاده مي‌گردد.

آغجا‌ قلعه

این‌ قلعه‌ تاریخی‌ را شاید به‌ خاطر رنگ‌ دیواره‌ها و برج های‌ سفیدش‌ كه‌ با ملات‌ آهكی‌ سفید در قله ي‌ كوهی‌ سبزفام‌ ساخته‌ شده‌ است «آغجاقالا» می‌گویند. در فاصله ي 50 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ شهر ورزقان‌ واقع‌ شده‌ است‌. موقعیت‌ جغرافیایی‌ و مكانی‌ قلعه‌ و نوع ‌معماری‌ و كاربرد این‌ قلعه‌ نیز شبیه‌ به‌ دیگر قلعه‌های‌ تاریخی‌ آذربایجان‌ می‌باشد.

آغجاقالا بر بالای‌ تپه‌ای‌ تقریباً بلند بنا شده‌ و جبهه‌های‌ شمالی‌ و شرقی‌ و غربی‌ آن‌ را پرتگاه‌های‌ كوهستانی‌ مشرف‌ به‌ جنگل‌ احاطه‌ كرده‌ است‌ و جبهه ي‌ جنوبی‌ كه‌ شاید یكی‌ از دروازه‌های‌ ورودی‌ قلعه‌ می‌باشد به‌ صورت‌ پرتگاه‌ نبوده‌ بلكه‌ تپه‌ي سرازیری‌ كم‌‌شیبی‌ كه‌ بر اثر گذشت‌ ایام‌ و فرسایش‌ از حالت‌ دیواره‌ بلند به‌ سراشیبی‌ كم‌ شیب‌ تبدیل‌ كرده‌ است‌. آنچه‌ در حال‌ حاضر از آغجه‌ قالا باقی‌ مانده ‌تعداد 8 برج‌ مدور نیم‌ استوانه‌ای‌ و تعداد 11 قطعه‌ دیواره‌ كلفت‌ و عریض‌ سنگی‌ می‌باشد. تمام‌ قسمت‌های‌ داخلی‌ و شمالی‌ برج‌ها 4 متر است‌. مصالح‌ ساختمانی‌ بكار رفته‌ در برج‌ها كلاً سنگ‌های‌ لاشه‌ای‌ تیشه‌ای‌ است‌ و ملات‌ دیواره‌ و برج‌ها از ساروج‌ سفید رنگی ‌است‌ كه‌ بیش‌ از همه‌ در تركیبات‌ آن‌ آهك‌ بكار رفته‌ است‌.

دیواره‌های‌ قلعه‌ به‌ عرض‌ 2 متر و ارتفاع‌ 3 تا 4 متر كه‌ قسمتی‌ از آن‌ باقی‌ مانده‌ و بخشی‌ از آنها فرو ریخته‌ و مصالح‌ ساختمانی‌ آن‌ در چندین‌ منطقه‌ اطراف‌ و جوانب‌ قلعه‌ پراكنده‌ شده‌ است‌.

در سمت‌ جنوبی‌ قلعه‌، تعداد 5 برج‌ نگهبانی‌ در حال‌ حاضر باقی‌ مانده‌ است‌ و 3 برج‌ بقیه‌ در سه‌ گوشه‌ قلعه‌ ساخته‌ شده‌ است‌. تمام ‌این‌ برج‌ها و باروهای‌ بسیار محكم‌ و عریض‌ در سالیان‌ اولیه‌ احداث‌ به‌ یكدیگر مربوط‌ بوده‌اند و كاملاً مشخص‌ است‌ كه‌ نگهبانان‌ درروی‌ دیوارها حركت‌ و رفت‌ و آمد داشتند.

آنچه‌ از قسمت‌ شمالی‌ قلعه‌ باقی‌ مانده‌، بقایای‌ درگاه‌ و دروازه‌ي‌ ورودی‌ آن‌ بوده‌ كه‌ از طاق‌های‌ ضربی‌ دیواره‌ها و عرض‌ و طول‌ فاصله‌ي آنها و قرینه‌ بودن‌ دیواره‌های‌ جانبی‌ درگاه‌، مشخص‌ می‌باشد. ورود به‌ قلعه‌ از جبهه‌ي ‌جنوبی‌ نیز با عبور از پلكان‌های‌ مسیر بوده‌ كه‌ تمامی‌ آنها ویران‌ شده‌ و مقداری‌ از آثار و مكان‌ پلكانها بجا مانده‌ است‌.

محوطه ي‌ قلعه‌ در محدوده‌ای‌ به‌ وسعت‌ 150 متر در 200 متر و به‌ مساحت‌ كلی‌ 3000 متر مربع‌ تخمین‌ زده‌ شده‌ است‌. ساختمان‌ قلعه‌ در دو قسمت‌ اصلی‌ از هم‌ متمایز و جدا بنا شده‌ است‌ قسمت‌ شرقی‌ قلعه‌ دارای‌ چندین‌ اطاق بوده و به‌ آن‌ تالار راه‌ ارتباطی‌ وجود داشته‌ است‌.

در احداث‌ بنا از سه‌ نوع‌ مصالح‌ استفاده‌ شده‌ كه‌ هركدام‌ بیانگر دوره‌ای‌ از ایام‌ باستان‌ و چند مرحله‌ای‌ بودن‌ ساخت‌ قلعه‌ می‌باشد. این‌ مصالح‌ سنگ‌ لاشه‌ و ملات‌ ساروج‌ مربوط‌ به‌ دورة‌ اشكانیان‌، آجرهای‌ خشتی‌ مربوط‌ به‌ دورة‌ ساسانیان‌ و ملات‌ گچ‌ برای‌ دورة‌اسلام‌ به‌ بعد، می‌باشد.

در داخل‌ قلعه‌ قبرهایی‌ نیز دیده‌ می‌شود كه‌ تعدادی‌ از آنها به‌ امید یافتن‌ آثار عتیقه‌ توسط‌ كاوشگر‌های‌ غیرمجاز زیر و رو شده‌ است‌، كه‌ در اطراف‌ آنها مقداری‌ استخوان‌ و سفال‌ شكسته‌ دیده‌ می‌شود.

آغجا قلعه‌ نیز یك‌ قلعه‌ نظامی‌ و دفاعی‌ نیز بوده‌ كه‌ به‌ خاطر جلوگیری‌ از هجوم‌ دشمنان‌ به‌ منطقه‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

گنبد الله الله

گنبد الله الله در قبرستان قدیمی روستای کبودگنبد بخش خاروانا واقع شده است.

پلان مقبره دایره و قطر آن 75/4 متر می‌باشد. بنا دارای دو طبقه شامل سردابه و طبقه اول بوده است. گنبدهای طبقه فوقانی ریخته است. ازاره بنا سنگی و ساقه بنا با آجر چهارگوش قرمز بنا شده که کلمات الله با آجرکاشی فیروزه‌ای تزئین شده است. کتیبه‌ها و اسلیمی‌های حاشیه درب‌های چهار طرف طبقه اول با کاشی معرق می‌باشد. تاریخ بنای برج را با توجه به رج‌های آجری با تزئینات اسماء الله در آذربایجان می‌توان به اواخر دوره ایلخانان مغول تا صفویه نسبت داد.

خصوصیات بارز وعوامل تزئین شده بنا برج مقبره است. تاریخ و کتیبه‌ای روی آن باقی نمانده است. ترکیب آجرکاشی فیروزه‌ای در متن ساقه بنا که سبب شده است به کبودگنبد شهرت پیدا کند، زیبایی خاصی به آن بخشیده است. متن کلمات روی بدنه الله و محمد می باشد.

روستاي آستمال

آستمال روستایی با قدمت چند هزار ساله که می توان مردم آنرا به دو قوم آستامال و آس آن که دو نژاد ترک هستند نسبت داد، با طبیعت بکر خود ذهن هر کسی را به خود مشغول می کند. به علت دور بودن روستا، حدود 20 کیلومتر از راه آن خاکی است که باعث ناشناس ماندن آن منطقه و طبیعت بکر آن است. به علت همجوار بودن روستا با جنگل های ارسباران، گردشگران و کوهنوردان زیادی به اين روستا مي آيند.

در نزدیکی آستمال روستایی سروستان (سوستین) نام وجود داشته كه از بین رفته است. منطقه ی کوروش که در نزدیکی آستمال است به گفته ی شفاهی (افرادی که اهل آن منطقه هستند) مربوط به کوروش، شاه ایران است که البته نمی توان به گفته ی شفاهی افراد اعتماد کرد.

روستای آستمال سابقه ي تاریخی کهنی دارد و در گذشته به دژ قوم ماد معروف بوده است. سکونت در این مکان به هزارۀ اول قبل از میلاد باز می‌گردد. مسجد قدیمی، زیارتگاه‌های سیدجبرئیل و پیرصندوق از جمله آثار تاریخی و مذهبی روستای آستمال است. اهالی روستا نسبت به امامزاده ی سیدجبرئیل كه در5 کیلومتری روستا واقع شده، اعتقاد عمیقی دارند و نذورات خود را به ضریح آن می بندند.

اهالی روستا لهجه ي خاصی نسبت به دیگر روستا های همجوار دارند که لهجه ي بسیار شیرینی است.

روستاي كرينگان

روستاي كرينگان كه در منطقه ي حسنو واقع شده است از اين جهت داراي اهميت است كه اهالي آن به زبان تاتي صحبت مي كنند.

قبلاً اهالي چندين روستاي ديگر نيز در دهستان هاي حسنو و ديزمار شرقي به زبان تاتي صحبت مي كردند كه امروزه از بين رفته است. با اين حال اهالي‌روستاي‌ ملك‌ تالش‌ و روستاي‌ ونستان‌ در نزديكي‌ كرينگان‌ نيز با زبان‌تاتي‌ آشنايي‌ دارند.

كرينگان قبلاً نزديك به يكصد خانوار داشت كه امروزه به كمتر از 30 خانوار كاهش يافته است.

علاوه بر آنچه كه گفته شد در سال هاي گذشته، 55 تپه و محوطه ي تاریخی شهرستان ورزقان در فهرست آثار ملی ثبت شده است که قدمت آن ها مربوط به دوران فرا پارینه سنگی تا قرون میانه اسلامی می باشد.

«تپه داش‌باشي(ارمني گوللویی)» روستاي امير‌آباد با قدمت دوران اورارتو، هزاره اول ودوم قبل از ميلاد، «قلعه کندی بولاغ» روستای مسقران با قدمت عصر آهن و هزاره اول قبل از ميلاد، «قلعه داشی» ارزيل با قدمت هزاره اول قبل از ميلاد و قرون اولیه و متاخر اسلامی، «قلعه اژدها داشی» شهر تاريخي اژدها داشی در نزديكي اندريان با قدمت هزاره اول قبل از ميلاد، «گورستان سقای» با قدمت هزاره اول قبل از میلاد، «قلعه سرخه دیزج» با قدمت اورارتو، هزاره اول قبل از ميلاد و قرون 6 – 8 هجری و «تپه الله‌لو» روستاي الله لو با قدمت هزاره اول قبل از ميلاد و دوران اشكاني و ساساني از آن جمله هستند.

این مطلب توسط آقای احمد حسن نژاد ارزیل خبرنگار و مدیر ویژه نامه تدبیر فردا  ویژه شهرستان ورزقان  جمع آوری و ارائه گردیده است .