بررسی شهر و شهرنشینی از دیدگاه قرآن؛

باید ها و نبایدهای ساختار شهر اسلامی

امروز لازم است متخصصان و فن آوران مسلمان ایرانی و از جمله شهرسازان، با تکیه بر ایمان و اتکا به درون مایه های فرهنگ غنی اسلامی و ایرانی، در راه نوآوری و ابتکار گام نهند و فرآورده های متناسب با ارزش های اصیل جامعه را ارائه دهند .

گرچه میان هنر اسلامی و هنر مسلمانان یا ادوار اسلامی مرز باریکی وجود دارد که نباید آنها را اشتباه گرفت. اگر این مرز نادیده گرفته شود چه بسا بناهایی که هیچگونه ارتباط و رهیافتی به روح اسلامی ندارد تحت عنوان شهرسازی اسلامی نمایانده خواهد شد .

یکی از اساسی ترین مسائل زندگی امروزی، بحث مربوط به چگونگی ساختار نظام برنامه ریزی شهری است؛ به گونه ای که دامنه آن همه انسانها را در ابعاد مختلف با مسائل شهر و شهرنشینی در گیر نموده است .

این دامنه گسترده، از نحوه سکونت گرفته تا اشتغال، چگونگی گذران اوقات فراغت، روابط متقابل بین افراد در یک مجموعه تعریف شده شهری همه را به طور مستقیم در بر می گیرد و البته در کلیت آن بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و کالبدی را پوشش می دهدو همه به نوعی با برنامه ریزی شهری سر وکار دارند .

مسلما در همه ارکان جامعه از جمله انواع معیشت، روابط تولید، روابط کار، سرمایه، فاصله طبقاتی، مرز ها و شکاف های آن در بهره وری و توسعه اجتماعی، در نظام جمعیتی، در فرهنگ و هنر و ذوق و سلیقه عمومی و در یک کلام در همه ارکان جامعه از جمله در نظام شهری و توسعه فضایی سرزمین و سیمای آن مباحث گسترده ای وجود دارد که باید در حوزه دین مبین اسلام تعریف و تبیین شوند .

بقیه متن مقاله را در ادامه مطلب مطالعه نمایید ...

اگر چه تحقیقات فراوانی در گذشته و حال در خصوص شهر اسلامی انجام شده است، اما این پژوهش ها عمدتا حول محور معماری اسلامی و خصوصا مکان های عمومی محدود شده است .

کتاب آیین شهرداری که در قرن هفتم قواعد و دستورات رفتار اجتماعی را بیان می کند، به نوعی دوگانگی میان این قواعد را با رفتار های واقعی مردم نشان می دهد و مهمتر اینکه برخی از ویژگی های زندگی شهری و تسلط حکومت را بر جزییات امور و رفتار های اصناف شهری تا حدودی روشن می کند .

این کتاب تکالیف صنوف مختلف شهری را بطور کامل بیان کرده است .

مطالعات دیگری نیز انجام شده است که بیشتر به زبان های غیر فارسی است و منابعی که به زبان فارسی بوده و با ارتباط مستقیم با برنامه ریزی شهری داشته باشد، کار کمی انجام شده است .

بررسی شهر و شهرنشینی از دیدگاه قرآن

در منابع اسلامی هیچ ملاک کمی برای شهر لحاظ نشده است، بلکه از نظر مبانی دینی هر جایی که تعدادی از انسانها براساس عدالت دینی زندگی کنند و منافع همه جانبه مردم در نظر گرفته شود شهر نامیده می شود .

اندیشه شهر اسلامی در اولین قدم بین شهر و سایر مکان ها تمایز قائل شده است. از نظر قرآن کریم شهر به جایی گفته می شود که محل ایده آل زندگی و تمام شاخصه های مد نظر قرآن را داشته باشد .

در قرآن کریم برای محل تجمع انسانها الفاظ مختلفی بکار رفته است. این کتاب واژه های قرآنی مرتبط با شهر را بصورت جدولی دسته بندی کرده است .

قوانین اسلامی انواع بنا ها را به چهار دسته تقسیم کرد :

۱ - بنا های واجب، از قبیل مساجد، قلعه ها، باروها، پلها، مراکز تعلیم و تربیت، بیمارستان هاو بنادر ساحلی

۲ - بنا های مستحب، ازقبیل ماذنه های مساجد و بازارها

۳ - بنا های مباح مثل منازل مسکونی و دکان ها

۴ - بنا های حرام مثل، میکده ها، مراکز عیش و نوش، خانه های فسق و ...

از این رو بناهای شهر اسلامی به نحوی جهت داده می شوند که متناسب با احکام دین مبین اسلام و ارزشهای آن باشد .

در این بخش عناصر شهری در پهنه مدینه و ربض نیز، در ۱۳ عنصر دسته بندی شده است .

برنامه ریزی و طراحی کالبدی شهر اسلامی

قرآن کریم خانه عنکبوت را خانه ای سست و آن را نکوهش می کند. اما خانه زنبور عسل را تمجید می کند. هم به لحاظ اندازه دقیق و هم به لحاظ سلامت زندگی که هیچ آلودگی نمی تواند در شهر آنها وارد شود .

برنامه ریزی اجتماعی و اقتصادی شهر اسلامی

شهر اسلامی مرکز دارد و مرکز آن مسجد است. هر آنچه هست باید از مسجد شروع شود و به مسجد ختم شود .

شهر اسلامی جهت دارد، باید همه در یک جهت و با یک هدف ساماندهی شود. مستحب است که خانه ها رو به قبله باشند و البته نشستن، خوابیدن، ایستادن و... همه باید رو به قبله باشد و محور هر آنچه ساخته می شود باید خدا باشد. وحدت اساس یگانگی است. کمال انسان هدف غایی با استفاده از نعمت های خدادادی است و عدالت پایه روابط اجتماعی است .

تراکم زیاد جمعیت مشخصه شهر در اسلام است و افراد جامعه جوهر اصلی شهر نشینی و خانه های شخصی واحد های تشکیل دهنده آن می باشد. "ملازم جمعیت های بزرگ باشید، همانا دست خدا همراه جماعت است ."

گرچه بسیاری از اندیشمندان، معماری اسلامی را یک معماری درون گرا میدانند اما با استفاده از آیات و روایات می توان نتیجه دیگری گرفت: معماری اسلامی درون گرا به این معنی که فقط با درون کار دارد و با برون بیگانه است، نیست، بلکه به هر دو با یک اهمیت نگاه می کند .

الگو سازی اجرایی شهر اسلامی

با ظهور نبی اکرم در شهر یثرب الگوهای جدیدی در شهر سازی ایجاد شد. این سبک های معماری جدید شهر مدینه و نحوه طراحی و پراکندگی اجزای آن به نحوی بوده است که تمام نیازهای فردی و گروهی، مادی و معنوی مردم را برآورده ساخته است .

پیدایش و تکامل شهر اسلامی از چند محور اساسی برنامه ریزی نشات گرفته است که ابن ربیع آن را در هشت شرط خلاصه کرده و حاکم را ملزم کرده است که به هنگام برنامه ریزی شهری آنها را مد نظر قرار دهد. این هشت شرط عبارتند از :

۱ - آب شیرین را به آن برساند تا سیراب شود و دسترسی به آن به راحتی صورت پذیرد .

۲ - طول و عرض خیابان ها و گذر گاه ها را درست ارزیابی کند تا متناسب با نیاز مردم باشد و تنگ نشود .

۳ - مسجد جامع را در مرکز آن بنا نهد تا بتواند از طریق آن با تمام ساکنان شهر آشنا شود .

۴ - تعدادی کافی بازار برای آن پیش بینی کند تا مردم احتیاجات خود را از نزدیکترین نقطه محل سکونت خود تامین کنند .

۵ - میان قبایل مختلف فاصله ایجاد کند و آنان را باهم در یک محله اسکان ندهد تا اضداد را در کنار هم جمع نکرده باشد .

۶ - اگر خود نیز در آنجا سکونت می گزیند، وسیعترین منطقه را در حاشیه آن انتخاب کرده و خواص خود را از تمام جهات پیرامون خود سکنی دهند .

۷ - از آنجا که تمام شهر حکم یک خانه را دارد، باید حصاری پیرامون آن بکشد تا از تعرض دشمنان مصون بماند .

۸ - به قدر رفع احتیاج ساکنان از اهل علم و صنعت را به آن انتقال دهد تا نیاز های ساکنان شهر را برآورده سازند و کسی نیازی نبیند که برای رفع این قبیل نیازمندی ها به شهر دیگری برود .

به طوری که ملاحظه می شود این شرط های هشت گانه نمای عمومی و چارچوب اصلی شهر را ترسیم و بر فراهم کردن تاسیسات خدمات عمومی به عنوان وظیفه اصلی حکام تاکید دارند و لذا می بینیم که برنامه ریزی شهر اسلامی جوانب عمرانی، اقتصادی و اجتماعی را مورد توجه قرار داده است .

در مجموع ویژگی های شهر از دیدگاه اسلام را باید به طور خلاصه اینگونه بیان کرد که :

شهرازدیدگاه اسلام با معیار بزرگی و جمعیت، شهر نامیده نمی شود بلکه با استناد به آیات و روایاتی که قبلا ذکر شد شرط لازم، بزرگی و جمعیت است اما شرط کافی آن شاخصه های اجتماعی است؛ این شاخصه ها محتاج مطالعه و تدبر است .

باید از تمام فرصت های بالقوه و بالفعل شهر در جهت شکل گیری شهری نیکو بهره برداری کرد .

از منظر قرآن پیاده رو ها باید به گونه ای طراحی شوند که مردم در کمال آسایش و آرامش در آن تردد کنند، حداقل این است که باید با درختان مثمر و غیر مثمر پوشش داده شوند. تنها شهر نیکویی که خدای تبارک و تعالی مثال زده است شهری است که در مسیری به طول ده روز پیاده روی، از کثرت پوشش درختان آفتاب نمی دیده است .

باید در برنامه ریزی مسکن به گونه ای برنامه ریزی کرد که خانواده ها یک مسکن دائم داشته باشند .

در روایاتی از امام صادق (ع) آمده است که انتقال از خانه ای به خانه دیگر، موجب تلخی زندگی می گردد، از این روایت علاوه بر اینکه می توان به ضرورت داشتن مسکن دائم راه برد، می توان به مسئولیت دولت ها در ایجاد شرایطی جهت اختیار کردن خانه ای مستقل و دائمی برای خانواده ها اشاره کرد .

با کنار هم قرار دادن این روایت و آیه ای که خانه را سبب آرامش انسان قرار داده؛ می توان در تفسیر آیه مزبور به این موضوع اشاره نمود که از شرایط بسیار مهم آرامش زا بودن خانه، دائمی بودن آن برای اهل خانواده است .

استحکام ساختمان یک دستور دینی است و باید برای آن قانون وضع نمود. امام صادق (ع): هر که با کاستن مواد ساختمانی بسازد، پاداش داده نمی شود .

نباید ساختمان های شهری و مسکونی به گونه ای مشخص و یا غیر مستقیم اشاره به تقلید از مشرکان و غیر مسلمانان باشد. رسول الله(ص): «من جامع المشرک و سکن معه فانه مثله»، هرکس با مشرک (بی دین) گردآمده و با او هم مسکن شود، پس مانند او شده است .

محل سکونت انسان نباید خیلی کوچک باشد .

حضرت موسی ابن جعفر خانه ای خرید و به یکی از دوستانش فرمود: خانه تو کوچک است، بدین خانه منتقل شو. آن مرد گفت: خانه ام به دست پدرم بنا شده است ( یادگار اوست و می خواهم او را پاس بدارم) حضرت پاسخ داد: اگر پدرت کم خرد بود آیا بایست تو نیز آنگونه باشی .

باید هدف نهایی از برنامه ریزی شهر اسلامی، شکوفا نمودن جوهره انسان در جهت دادن و خلاقیت و ارائه خط سیر، با صنع الهی و خلاقیت خداوند باشد. خداوند در قرآن کریم و در بعثت انبیاء و مکاتب آسمانی همواره بنا را بر این گذاشته که انسان را از روزمرگی و پوچی و تعلقات دنیوی آزاد سازد. این شیوه الهی است، هنر دینی و مکتبی باید این خصیصه را داشته باشد و انسان را همواره به کوی تکامل رهنمون گردد .

خانه های مسلمانان معمولا با ساختار اندرونی و بیرونی ساخته می شد. در سرای بیرونی که جدا از سرای درونی بود ، نیازمندان، میهمانان و ... آزادانه رفت و آمد داشتند و در سرای درونی زنان و دختران بی پرده و با آسایش زیست می کردند .

در نظام معماری اسلامی، اِشراف بر زندگی دیگران و گشودن چشم و پنجره و در به مسکن مردم، تجاوز به حساب می آید.

*شهریار نیوز