در دوراني که بشر به‌سرعت به سوي شهر‌نشيني پيش مي‌رود، سائوپالو براي بهبود اسکان محرومان و اصلاح معضل حاشيه‌نشيني راهکارهايي ارايه داده است. اين شهر که به‌عنوان هفتمين کلان‌شهر بزرگ دنيا و کانون اقتصاد در حال رشد برزيل، مطرح است، مي‌تواند به همراه چالش‌هاي جدي آن تحقيقي موضوعي براي شهرهايي باشد که قصد دارند فقر شديد و مخاطرات ‌زيست‌محيطي ناشي از حاشيه‌نشيني گسترده را بهبود بخشند. 

نزديک به يک سوم جمعيت يازده ميليوني سائوپالو زندگي حاشيه‌نشيني دارند. اين جمعيت در خانه‌‌هاي کوچک و آلونکي در زمين‌هاي خصوصي يا دولتي به صورت پراکنده و با ساختارهاي غيراصولي، يا به‌صورت غيرقانوني در اراضي تفکيک نشده و بدون سند و يا در خانه‌هاي فرسوده استيجاري که خانوارهايي به صورت دسته‌جمعي در آن‌ها ساکن شده‌اند، با حداقل امکانات به زندگي ادامه مي‌دهند.

در دهه‌ي 60 ميلادي، واکنش دولت حاکم برزيل به حاشيه‌نشياني که اغلب به همراه خانواده‌هاي‌شان از روستاها به اميد کار در مراکز صنعتي به سائوپالو سرازير شده بودند، تخريب آلونک‌هاي ساخته شده در حاشيه‌ي شهر توسط بولديزر بود. اما امروزه سياست‌گذاران به اين نتيجه رسيده‌اند که بهبود و اصلاح وضعيت حاشيه‌نشيني چه از لحاظ اجتماعي، اقتصادي و يا سياسي به مراتب روش علاقلانه‌تري است.

بقیه متن را در ادامه مطلب مطالعه نمایید ...

اما مساله محيط‌زيست مشکل را پيچيده‌تر مي‌ساخت: سائوپالو داراي آب و هواي نيمه گرم‌سيري و مرطوب موسمي و تپه‌هاي شيب‌دار است. موقع بارش‌هاي شديد در صورت مسدود شدن مسير آب‌رفت با زباله‌هاي جمع‌آوري نشده، اين آب‌ها به منابع تامين آب نفوذ کرده و موجب آلودگي آب آشاميدني مي‌شدند. در دهه‌ي 80 قرن بيستم قانون‌هاي زيست‌محيطي براي توقف ساخت و ساز در مسير‌هاي رودخانه‌اي تصويب شد، اما اسکان غيرقانوني و بدون مجوز هم‌چنان ادامه يافت.

ارایه‌ی راه‌کار

سياست دولت برزيل بعد از دهه‌ي 80 تغيير يافت و تصميم بر اين شد که به جاي پاک‌سازي و حذف مناطق حاشيه‌نشين‌ ، وضعيت نواحي حاشيه‌نشين را اصلاح و بهبود بخشند، چون به نظر مي‌رسيد اين راه کم‌هزينه‌تر و آسان‌تر باشد. ليکن اين خط‌مشي به درستي اعمال نشد تا اين‌که در سال 2001، با تصويب مقررات شهري، شهرها ملزم به اجراي طرح‌هاي‌ جامع و راه‌بردي شدند. هم‌چنين راه‌کارهايي در نظر گرفته شد که شهرداري‌ها بتوانند امکانات واگذاري زمين به صورت استيجاري را فراهم آورند. پروسه‌‌اي که سائوپالو يک سال بعد آن را به طرح جامع خود اضافه کرد. يکي از راه‌کارهاي سودمند در اين زمينه ايجاد مناطقي ويژه براي حاشيه‌نشينان ساماندهي نشده، به منظور شناسايي رسمي هويت و حضور آنان و ارزيابي آن‌ها براي ارايه‌ي خدمات اجتماعي  و روش ديگر، اختيار دادن به شوراهاي مديريتي مشترک شهروند، دولت هم در مناطق جديد و هم مناطق از پيش اسکان يافته است.

کارشناسان طرح بهبود وضعيت حاشيه‌نشيني، سه عامل را در حرکت به سوي اجاره‌ي قانوني، اساسي مي‌دانند. اول اين‌که آيا موقعيت براي اسکان مناسب است؟ در اين خصوص محل‌هايي بايد در نظر گرفت که در خطر آلودگي آب يا سيلاب نباشد. دوم، آيا محل مسکوني ثبت قانوني شده، يا حداقل در پايگاه داده‌هاي شهري درج شده است؟ و سوم، آيا ساکنان سند مالکيت دريافت مي‌نمايند؟ وگر غير از اين باشد، چه تضميني در مورد اطمينان از اجاره محل براي اسکان‌يافتگان وجود دارد؟

در صورتي‌که مراحل قانوني شدن موضوع اجاره به درستي انجام گيرد، مي‌توان به نتايج آن اميدوار بود. اگر زمين به نام خانواده ثبت قانوني شود، يا حداقل سندي مالکيت آنان را نشان دهد، وصول ماليات هم ممکن است. قوانين مي‌تواند وضع و اجرا شود. خيابان‌ ، مدارس و کلينيک‌ احداث شود و به روشي ساده‌ مي‌توان از طريق به کارگيري خود ساکنان زباله‌ها را به مراکز جمع‌آوري هدايت نمود.

با وجود تمام اين‌ها، هنوز ادامه‌ي راه بسيار مشکل مي‌نمايد. با اين‌که دولت سخت تلاش دارد زمين‌ها را به اجاره واگذار کند، حقوق مالکيت تنها زماني به رسميت شناخته مي‌شود که در اداره‌ي ثبت، سند خورده باشد. مي‌بايست ارزش قانوني اسناد مشخص شده باشد.

حمایت بین‌المللی

در طي سال‌هاي اخير، دولت در سائوپالو فعاليت و پي‌گيري زيادي براي ارتقا و بهبود وضعيت حاشيه‌نشيني انجام داده است. همين‌طور از سال 2001، سائوپالو مورد حمايت و کمک سازمان ائتلاف شهرها، سازمان اسکان بشر سازمان ملل متحد و بانک جهاني افزايش ثمربخشي راه‌کارهاي از ميان بردن فقر در مناطق شهري قرار گرفته است.

دفتر اسکان شهرداري سائوپالو در سال 2006، يک سيستم مديريت اطلاعات ايجاد کرد که هم‌اکنون قادر است وضعيت حاشيه‌نشينان، مناطق اسکان پرخطر، سيلاب و ساير مناطق پرخطر را در سراسر شهر پيگيري نمايد.

در سال 2008، سائوپالو و ائتلاف شهرها از مسوولين ارشد شهرهاي قاهره، لاگوس، مانيلا، مومباي و اکورهولني (افريقاي جنوبي) براي تشکيل جلسه دعوت کرد تا تلاش‌هاي صورت گرفته و روش‌هاي اصلاح وضعيت حاشيه‌نشينان مورد بحث و بررسي قرار گيرد.

چالش‌ها

با اين حال، انجام اصلاحات در سائوپالو به سهولت ميسر نبود. اقدامات قانوني برزيل در راستاي سنددار کردن اراضي با مشکلات و موانعي از جمله ترس مالکان مناطق روستايي از تقسيم شدن اراضي، بالا بودن هزينه‌‌ي زمين براي ساخت و سازهاي جديد، وجود ميليون‌ها خانواده بدون داشتن اعتبار مالي و وجود تشکيلات جنايي و باندهاي مواد مخدر معروف برزيل روبرو شد.

و در شرايطي ‌که مهاجرت خانواده‌هاي جديد از مناطق روستايي در سال‌هاي اخير کاهش چشمگيري يافته است، با اين وجود هنوز سائوپالو با مشکل کمبود مسکن و فقر اجتماعي ناشي از مهاجرت‌هاي بي‌رويه قرن بيستم روبروست. با اين‌حال گفته مي‌شود که اين معضل مي‌تواند تا سال  2025 با تخصيص بودجه‌ ريشه‌کن شود.  

پیشرفت

يکي از مواردي که نويد بهبود وضعيت حاشيه‌نشيني در سائوپالو را داد پارايس‌پليس (با لقب شهر بهشت) است، دومين شهر حاشيه‌نشين سائوپالو که حدود 60 هزار نفر جمعيت دارد. برنامه‌ها‌ي بلندمدت اصلاح وضعيت حاشيه‌نشيني در اين شهر موثر بوده است و به تدريج به نتايج مورد نظر خود نزديک مي‌شود.

يکي از اهداف سائوپالو واگذاري انشعابات برق، آب آشاميدني و فاضلاب تا حد امکان در مناطق حاشيه‌نشين است. هم‌چنين براي خانواده‌هايي که در مناطق حاشيه‌‌اي پرمخاطره زندگي مي‌کنند، امکاناتي فراهم مي‌شود تا در آپارتمان‌هاي دولتي مستقر شوند.

امتيازي که علاوه بر اين‌ها در پارايس‌پليس فراهم شد، نزديکي منطقه در نظر گرفته شده براي جابجايي حاشيه‌نشينان به محله‌هاي بالاي شهر و متمول بود که امکان يافتن شغل‌هايي نظير نگهباني و کارگري را فراهم مي‌آورد.

سائوپالو در کنار اين برنامه‌ها، هوشمندانه تلاش مي‌کند پس از جابجايي خانواده‌ها از مناطق حاشيه‌اي اراضي خالي از سکنه را به مراکز تفريحي عمومي نظير پارک، زمين بازي، زمين فوتبال و اسکيت تبديل کند تا به اجتماعي شدن و يادگيري اصول شهروندي به ساير خانواده‌ها‌ کمک کند و با نهادينه شدن ساختار شورايي در اداره‌ي امور اين مناطق برخي مشکلات مرتفع گردند.

براي مثال در يکي از مناطق حومه‌ي شهر، نهري واقع است که منبع اصلي تامين آب سائوپالو محسوب مي‌شود. قبل از برنامه‌ي بهبود وضعيت حاشيه‌نشيني اسکان پراکنده و نامنظم و عدم وجود فاضلاب باعث آلودگي اين منبع آب مي‌شد. پس از اجراي برنامه‌ي صلاحي ‌محيط زيست يکي از ساکنين خانه‌اي را در منطقه‌ي حفاظت‌شده احداث کرد. وي به محض اين‌که از رئيس انجمن محله شنيد که ساختمان وي به منافع عمومي ضرر مي‌رساند قبول کرد که آن‌جا را تخريب کند.

کلید موفقیت

سائوپالو به اين نتيجه رسيده است که ساکنين محلي بايد خودشان در پروسه‌ي بهبود و اصلاح وضعيت شرکت کنند و به اين منظور براي خودشان رئيسي انتخاب کنند تا واسط بين ساکنين و دولت عمل کند. وجود افراد واسطه در برنامه‌ي بهبود وضعيت حاشيه‌نشيني بسيار حائز اهميت است.

نکته‌ي اساسي اين است که فرايند اسکان حاشيه‌نشينان و پاک‌سازي محيط‌زيست نيازمند صرف هزينه‌ي هنگفتي بود. بودجه‌يي که در طول سال‌هاي اجراي برنامه بهبود وضعيت حاشيه‌نشيني در سائوپالو صرف شد مديون تلاش‌هاي دولت مرکزي، ايالتي و شهري و نيز سازمان‌هاي بين‌المللي است.

منبع: citiscope